Beni Kureyza Qətliamı

Bu məqalədə 627 ilində edilən Beni Kureyza qırğınına toxunulacaq.

Müqəddimə

627 ilində Beni Kureyza adlı bir mədinəli qəbilədən 900-ə yaxın Yəhudi Məhəmmədin əmri üzərinə müsəlmanlar tərəfindən qətl edildi. Qırğın səhərin ilk işıqlarıyla başlayıb gecənin irəliləyən saatlarına qədər sürdü. Qaça bilənlər əsir olaraq alınıb kölə bazarlarında satıldılar.

Quranda

Quranda bu hadisə Əhzab Surəsinin 26. və 27. ayələrində belə keçir:

Quranda yazanların araşdırılması

Yuxarıdakı ayələrdə bəhs edilən insanlar Beni Kureyza qəbiləsindəki Yəhudilərdir. Bu yəhudilərin qətli üçün ortaya sürtülən səbəb isə iddia edildiyi üzərə Mədinəli müsəlmanlarla döyüşməyə gələn Məkkəliləri dəstəkləmələridir. Bu Quran ayələrinin araşdırılması, hadisə reallaşdıqdan sonra Quranda iştirak etdiyi məlumatını təsdiqləməkdədir və yenə bu ayələrə görə Əhli kitabdan olub Məkkəlilərə kömək edənləri günahlandıran Allahdır. Müsəlmanlar ümumiyyətlə Beni Kureyza qırğınını bu ayələri göstərərək haqlı çıxarmağa çalışarlar,çünki ayələr Kureyza qəbiləsinin razılaşmağı pozub müsəlmanlara qarşı Məkkəlilərlə birləşdiyini eyham edər. Varılan nəticə, razılaşmanın pozulub Məkkəlilərin tərəfində döyüşmək xainlik olduğu üçün, Beni Kureyzanın yəhudiləri topdan məhv edilməyi layiq olmuşdur.

Bu günahlandırma tamamilə əsassızdır və Beni Kureyza qəbiləsi tərəfindən tamamilə yox edilməyi tələb edəcək heç bir xainlik edilməmişdir. Bu insanlar yalnız Məhəmmədin təcavüzkarca tutumunun bir qurbanı olmuşlar. Quran üzərində irəliləməyə davam etdikcə bu nöqtə daha yaxşı aydın olacaq. Bu səbəblə Quranın Xəndək Döyüşündən ilk bəhs etdiyi yerdən başlamaq lazımdır. Çünki söz mövzusu qırğın bu döyüşdən sonra reallaşmışdır.

Allah, özünə inananlara bağışladığı nemətləri xatırladır. Böyük ordular Müsəlmanlara hücum etməyə gəldiyində, onların üzərinə külək göndərərək düşməni geri çevirir və inananları fəlakətdən qurtarırdı. Bu ayə Məhəmmədin düşmənlərinin Allah tərəfindən geri çevrildiyini eyham edir. Ancaq düşmənlərin döyüşdükdən əvvəlmi sonramı çevrildiyindən hələ əmin deyilik. Quranı oxumağa davam etsək;

Burada Allah nəhəng Məkkə ordusuyla qarşılaşdığında müsəlmanların vəziyyətini göstərir. Müsəlmanlar Allahdan şübhə duymağa başlayırlar, belə böyük bir orduyla vuruşmanın onlar üçün heç də yaxşı nəticələnməyəcəyinə inanırlar. Ibn Kəsr təfsirində bunu açıqca ortaya qoyar:

Quran ayələri Ibn Kəsrin təfsiri ilə ələ alındığında Məhəmməd və ordusunun Xəndəkdə döyüşəcək vəziyyətdə olmadığı gerçəyi ortaya çıxır. Məhəmməd Məkkə ordusunun gücünü çox əvvəldən eşitmişdi və bu səbəblə silah yoldaşlarından olan İranlı Salmanın tövsiyəsinə qulaq asdı və Məkkəlilərin müsəlman torpaqlarına girməsinin qabağına keçmək üçün ətraflarına xəndəklər qazdılar. Döyüşə adını verən şey də Məhəmmədin tətbiq etdiyi bu taktikadır. Məkkəlilər iki qəbilədən ibarət olan nəhəng bir ordu idi. Bu qəbilələr Qureyş və Gatafan qəbilələri idi. Məhəmmədin bu döyüşdə beləsinə defansif bir duruş sərgilədiyi gerçəyi də zamanın müsəlman ordusunun zəifliyini və düşmənlərinin qüvvətini isbat edir.

Xəndək döyüşünün əslində kimsənin tək qılınc yelləmədiyi bir döyüş olduğu açıqdır. Sıxlıq olduqları və o zamanki müsəlmanların hamısını yox edə biləcəkləri halda Məkkə ordusu xəndəklərin qarşısında dayanmaq məcburiyyətində qalmış və müsəlmanların torpağına giriş yolunu tapa bilməmişdir. Müsəlmanlara çatmanın tək yolu Məhəmmədin xəndək qazmadığı Beni Kureyza yoludur. Nəticə olaraq döyüşüb qalib gəlmək istəyənlər nəticə ala bilməmiş və əli boş olaraq geri dönmüşlər. Allah Quranda düşmənin üzərinə külək göndərərək, məskunlaşma yerlərini dağıdaraq qorxu saldığını və bu səbəblə geri çəkilmək məcburiyyətində qaldıqlarına şahidlik edir. Bu səbəblə Quran döyüşün reallaşmadığını təsdiqləyir.

Hədislərdə yazanların araşdırılması

Quranda yazanlardan yola çıxaraq Xəndək döyüşünün heç edilmədiyi isbat edildiyinə görə, döyüşmədən canlarını qurtaran Məhəmməd və ordusunun diqqətini Beni Kureyzaya çevirməsinə nəyin səbəb olduğunu etibarlı İslami qaynaqlardan araşdırmaq lazımdır. Allahın özü Məkkəliləri geri çevirdiyini və müsəlmanların qaçmalarına kömək etdiyini, əksinə təqdirdə onları qaçınılmaz bir yokoluşun gözlədiyini ifadə edir. İndi İbn Kəsrə dönək və bundan sonra nələr olduğuna baxaq:

İbn-Kesirin bu izahatı səhih hədislər tərəfindən də dəstəklənir:

Bu izahatdan açıqca aydın olacağı üzərə Məhəmməd və təqibçiləri Məkkə ordusunun geri çəkilişinin ardından rahatlayıb istirahət edirdilər. Cəbrayıl, Allahın əmrləriylə ortaya çıxana qədər Beni Kureyzaya qarşı bir səfər tənzimləmə planları yox idi. Bu vəziyyət ayrıca bunu da ortaya qoyur ki; Məkkə ordusu Xəndək Döyüşündə qazıntılan xəndəklərin qarşısında qalmışkən, Beni Kureyza qəbiləsi müsəlmanlara pis bir şey etməmişlər idi. Qaynaqların ifadə etdiyinə görə mühasirə az qala bir ay qədər sürmüşdü,amma sonunda Məkkəlilər döyüşmədən ayrılmışlardı. Döyüşə bilmələri mümkün deyildi,çünki xəndəklər Məhəmməddən heç gözləmədikləri yeni bir taktika idi. Müsəlmanlara çatmanın tək yolu Beni Kureyzanın tərəfi olduğu üçün Beni Kureyza qalasından yaşıl işıq gözlədilər ancaq o işıq heç yanmadı. Məkkəlilər ən nəhayət dünya üzərindəki bütün müsəlmanları xəritədən silməklə nəticələnəcək tam təşəkküllü bir döyüşə müdaxil olma ümidlərini itirib geri çəkildilər.

Düşmən geri çəkildikdən sonra, müsəlmanlar üçün silahları buraxma və rahatlama zamanı gəlmişdi. Ancaq komandirləri Məhəmməd üçün heç də elə deyildi. Qazanc əldə etmədən geri çəkilməyi özünə yedirə bilmədi. Keçmişdə girdiyi hər döyüşdən qalib ayrılmış, zəfər ona və təqibçilərinə qənimət və kölə qazandırmışdı. Uhud döyüşü bu mövzuda tək istisna idi. Bu döyüşdə isə, canlarını qurtarsalar da bir şeylər əskik idi: qənimət. Məkkəlilərin geri çəkilişi onları bundan məhrum buraxmışdı.

Cəbrayılın görünmə zamanı gəlmişdi. Məhəmmədin özünü və silah yoldaşlarını təmin etmək üçün döyüş qənimətinə ehtiyacı vardı. İçində yalnız kiçik bir qarnizonun olduğu yaxınlardakı bir qala bunu əldə etmək üçün asan bir hədəf idi. Deyərkən Cəbrayıl Allahdan əmrlərlə çıxdı gəldi: "Xeyr Məhəmməd, hədəfə çatmadan silahlarını buraxdın" dedi. Çünki Cəbrayıla görə burada ana hədəf toplu qırğın idi və bu yolla əldə ediləcək qənimət idi.

Əgər Beni Kureyza həqiqətən xəyanət etmiş olsaydı, İslamın peyğəmbəri Məhəmməd və təqibçiləri qazdıqları xəndəklərdə basdırılmış vəziyyətdə olardı. Bu olmadı və Məhəmmədin silah yoldaşları Beni Kureyzaya irəliləmək üçün bir səbəb görmədi. İddia edilən xəyanətdən xəbərləri yox idi. Bu səbəblə Məkkəlilər ayrılar ayrılmaz silahlarını buraxıb normal həyatlarına döndülər. Ancaq Məhəmməd, ikinci şəxsiyyətinin yəni Cəbrayılın köməyi ilə hadisəyə müdaxilə edincə hər şey dəyişdi. Bu vəziyyət iddia edilən xəyanətin bu gün müsəlmanlar tərəfindən qırğını haqlı çıxarmaq üçün uydurulan bir bəhanə ya da bəhanədən başqa bir şey olmadığını gözlər önünə sərir.

Sonrasında, təslim olana qədər İslam döyüşçüləri bu zəif qəbiləni bir aya yaxın müddət əhatə etmə altına tutdular. Əhatə etmə Yəhudilərin şərtsiz təslim olması şərtiylə sona çatdı. Artıq təslim olan qəbilənin qədəri Məhəmmədin əllərində idi. Gəlin detalları Məhəmməd Hüseyn Heykəlin kitabı Hz.Muhammedin Həyatından oxuyaq:

İbn İshak Beni Kureyza adamlarının öldürülüşünü belə izah edir:

İbn Kəsrə görə:

Ayrıca mütləq toxunulması lazım olan başqa bir detal da Beni Kureyzalıların hamısı başları uçurulacaq qədər şanslı deyil idilər. Həyatları bağışlananları çox daha pis bir qədər gözləyirdi. Təkrar Məhəmməd Hüseyn Heykəl izah edir:

At almaq üçün satılan məhbuslar Beni Kureyza qəbiləsinin qadınları idi. İbn İshak bunu təsdiqləyir:

Müsəlmanların Etirazları

Ən sıx qarşılaşılan Müsəlman etirazı Məhəmmədin bir xəyanətə cavab verdiyi və bu xəyanətə qarşılıq verilə biləcək ən ağır hökmü tətbiqi seçdiyidir. Ancaq Beni Kureyzanın üzərinə atılan xəyanət iddiası şüurlu bir ağıl üçün qəbul etməsi çox çətin bir şeydir. Xəyanət etməsi üçün, Beni Kureyzanın müsəlmanlara hücum edən ittifaq ordusuna qatılmış olması lazımdır. Əgər elə olsaydı (Beni Kureyza Məkkə ordusuna qatılsaydı) döyüş müsəlmanların topdan yox oluşu ilə nəticələnərdi. Ancaq Məkkə ordusunun başındakı Əbu Sufyanın geri çəkilmədən əvvəlki sözləri Beni Kureyzanın Məkkəlilər ilə birlik olub müsəlmanlara qarşı ittifaq qurmadığını sübut etməkdədir. Ibn İshakı anlatarsaq ;

Əbu Sufyan belə demişdir: "Qalıcı bir məskəndə deyilik, atlar və dəvələr ölür; Beni Kureyza bizə olan sözlərini tutmadılar və onlar haqqında narahat edici xəbərlər alardıq. Yemək bişirməmizə, atəş yandırmamıza və çadır qurmamıza mane olan güclü küləyi görə bilirsiniz. Evlərinizə dönün, çünki mən elə edəcəyəm." (İbn İshak: 683)

Əlavə olaraq, nə Məhəmməd nə də təqibçiləri Beni Kureyzanı xəyanət etməklə günahlandırdı. Məkkəlilər ayrıldıqdan sonra, Beni Kureyzanı əhatə etmək ağıllarında belə yoxkən peyğəmbər belə bir şeyin reallaşdığına şahidlik etməsi üçün Cəbrayılı aşağı indirtməsi gərək idi. Bu vəziyyət, qəbilənin topdan yox edilməsini tələb edən bir xəyanətin olmadığını sübut etməkdədir. Quranda yazan Beni Kureyzanın müsəlmanların düşməni Məkkəlilər ilə tərəf olması, hadisələr reallaşdıqdan sonradır, o əsnada deyil. Sonrasında Məhəmməd böyük bir Yəhudi qəbiləsinin soyqırıma uğramasını haqlı çıxarmaq üçün bir səbəb lazım olduğunu hiss etmiş olmalı ki bu mövzuda ayələr çıxarmışdır.

Müsəlmanlar tərəfindən qarşıya qoyulan bir başqa arqument də "Beni Kureyzaya hökmü verəcək olan hakimi seçmə şansının tanındığıdır." Beni Kureyza öz seçdikləri hakim Sad min Muaz səbəbiylə qırğına uğramışdır deməkdədirlər. Buna görə də Məhəmmədin əli onların qanlarına bulaşmamışdır.

Bu arqument bəzi problemləri özü ilə gətirməkdədir: Əvvəlcə İslami qaynaqlarda Sad min Muazın hakim olmasına qərar verənin Beni Kureyzamı yoxsa dost qəbilələri "Aws" mi olduğu müəyyən deyil. Bu vəziyyət bu səhih hədisdə ifadə edilər:

Əbu Sayid əl Kudri belə demişdir "Bəzi insanlar (Beni Kureyzanın Yəhudiləri) Sad min Muazın hökmünü qəbul edəcəyini söylədi o səbəblə peyğəmbər onu çağırdı. Bir eşşəyin kürəyində gəldi və o məscidə yaxınlaşdığında peyğəmbər "Ayağa qalx" və dedi və sonra "Sad, bu insanlar sənin hökmünü qəbul edəcəyini söylədilər" şəklində əlavə etdi. Ardından Sad "Mənim hökmüm döyüşçülərinin öldürülməsi, uşaqları və qadınlarının məhbus olaraq alınmasıdır" dedi. Bunun üzərinə peyğəmbər "Allahın hökmünə yaxın bir hökm verdin" dedi. (Səhih Buxari 5:58:148)

Buxarinin İngiliscə tərcüməsində Sad min Muazın hökmünü qəbul edənlərdən bəhs edildiyi yerdə (Beni Kureyzanın Yəhudiləri) qisimi əlavə olunmuşdur ancaq Ərəbcə yazılan əsərin orijinalında belə bir qisim yoxdur. Bu səbəblə Sadın hökm verməsini qəbul edəcəyini söyləyənlər Aws qəbiləsi idi. Beni Kureyza kimi zəbt edilmiş və diz çökdürülmüş insanlara hakimlərini seçmə haqqının təqdim edilməsi onsuz da mənasızdır. Buna görə əlimizdəki dəlil Müsəlmanların "Təslim olan Beni Kureyza qəbiləsinə hakimlərini seçmə haqqı tanınmışdır" iddiasının qarşısındadır.

Dahası, əgər biri Beni Kureyzaya hakimlərini seçmə haqqı verildiyini qəbul etsə də Məhəmməd təmizə çıxmamaqdadır. Səhih hədisləri diqqətli araşdıran biri görəcək ki Sad min Muazın tək etdiyi Məhəmmədin məqsəd qoyduğu şeyi hökm olaraq dilə gətirməkdir. Sad min Muaz qanlı hökmünü dilə gətirdikdən sonra Məhəmməd dərhal onu alqışlayaraq Sadın hökmünün Allahın hökmüylə bir olduğunu söyləmişdir. Təkrar Səhih Buxaridən:

Əbu Sayid əl Kudri belə demişdir "Banu Kureyzanın insanları Sad min Muazın hökmünü qəbul edəcəklərini ifadə etdilər. Peyğəmbər də Sadı çağırdı. Sad eşşək kürəyində gəldi və Peyğəmbər ona "Bunlar sənin hökmünü qəbul edəcəklərini söylədi" dedi. Bunun üzərinə Sad "Kişilərini (döyüşçülərini) öldür, uşaq-muşağını da məhbus olaraq götür. Bunun üzərinə peyğəmbər ona" Sən Allahın hökmünə uyğun hökm verdin" dedi. (Səhih Buxari 5:59:447)

Məhəmməd onsuz da qəbiləni sahilimdən keçirmək istəyirdi, hətta Sad min Muaz işə daxil olmadan əvvəl belə. Qəbiləni əhatə etdiyi zaman bu plan başında idi. Əbu Lubabanı əhatə etmə əsnasında elçi olaraq Beni Kureyza qalasına göndərdi. İbn İshak bu hadisədən bəhs edir:

Allahın elçisi Əbu Lubabanı Beni Kureyza qəbiləsinə göndərər. Kureyzalılar onu gördüklərində yanına gedərlər. Qadınlar və uşaqlar yanına gedib qarşısında ağlar və Əbu Lubaba onlara kədərlənər. Kureyzalılar "Ey Əbu Lubaba, sən tərəfindən Məhəmmədin hökmünə təslimmi olaq?" Əbu Lubaba "Bəli" dedikdən sonra əliylə boğazını gösterek qırğına uğrayacaqlarını işarə edər. (Ibn Ishak: 686)

Xatırladarıq, izah edilənlər mühasirə anında reallaşmış olub,Sad min Muaz əhatə etmədən sonra bu hadisəyə daxil olmuşdur. Burada Məhəmmədin elçisinin Beni Kureyzalılara Məhəmmədin niyyətini açıqladığını görürük. Sonrasındasa Əbu Lubaba mühasirə altındakı qəbiləyə Məhəmmədin planını izah etməkdən günahkarlıq eşidər. Çox keçmədən oranı tərk edəcək və özünü məscidin sütunlarından birinə bağlayacaq. Bu vəziyyətlə əlaqədar İbn İshakda bunlar keçər:

Ardından Əbu Lubaba onları tərk etdi və peyğəmbərin yanına getmək yerinə "Allah məni etdiyim şeydən ötəri bağışlamadıqca buradan ayrılmayacağam" deyərək özünü məscidin sütunlarından birinə bağladı. Bir daha əsla Beni Kureyzaya getməyəcəyinə, Allaha və onun elçisinə xəyanət etdiyi şəhərdə bir daha əsla görünməyəcəyinə dair Allaha söz verdi. (Ibn Ishak: 686)

Əgər Beni Kureyzanın başına gələnlərin səbəbi tamamilə Sad min Muaz isə, İbn İshakda yazanlar necə açıqlana bilər? Orada yazanlar Məhəmmədin Beni Kureyzanı soyqırım etmə niyyətiylə əhatə etdiyini ortaya qoyur.

Müsəlmanlar arasında tutulan bir başqa arqument də Beni Kureyza Yəhudilərinin Tövratda iştirak edən, öz qanunları çərçivəsində öldürüldükləridir. Arqumentə görə Sad min Muazın hökmü Tesnim 20: 10-18lə üst-üstə düşməkdədir. Müsəlmanlara görə buradan yola çıxılsa nə İslam nə də müsəlmanlar günahkar olaraq göstərilə bilər.

Gerçəkdə, Tesnim 20: 10-18 "Tövratın qanunu" deyil. O yalnız yəhudi-Xristian tanrısından gələn müəyyən bir fəth planı haqqında müəyyən bir istiqamətdir. Tövratda vəd edilən torpaqlara çatıldığı üçün artıq etibarlılığı da yoxdur. Üstəlik nə xəyanətlə əlaqəsi vardır nə də xəyanət edən dostlarlara necə rəftar ediləcəyiylə. Bu səbəblə əgər Məhəmməd ya da Sad min Muaz həqiqətən də bu qanunları qəbiləyə tətbiq etdisə, bu, səhv vəziyyətə edilən, səhv qanunun səhv tətbiqidir. Allahın peyğəmbəri olaraq Məhəmməd bu səhv qanunların səhv tətbiqini asanlıqla qüvvədən qaldıra bilərdi.

Ayrıca müsəlmanların bu arqumenti bu sualları gündəmə gətirir:

1.Niyə müsəlmanlar Tesnimin (Təhrif edildiyini iddia etdikləri kitabə) hökmünü başqa vəziyyətlərdə zalımca, sərt və soyqırım nümunəsi olaraq göstərib tənqid edərkən indi birdən birə onu ədalətli və doğru qəbul edirlər?

2. İslami qaynaqlar Məhəmmədin Beni Kureyza liderləri kimi yalnız döyüşən kişiləri deyil eyni zamanda liderlərinin,böyüklərinin qərarlarıyla yaxından əlaqəsi olmayan oğlanları da öldürdüyünü yazar. Nə üçün günahsızlar gərəksiz yerə qətl edildi?

Bəzi müsəlmanlar Beni Kureyza içindən yalnız döyüşə bilənlərin öldürüldüyünü iddia edər. Öz qaynaqlarına görə bu doğru deyil. Məhəmməd Yəhudilər arasından kimin döyüşə biləcəyinə necəmi qərar vermiş? Öz qaynaqlarından oxuyun:

Allahın elçisi onlardan yetkinlik çağına çatan hər kəsin öldürülməsi lazım olduğunu əmr etdi. (al-Tabari: Dəri 8. (s. 38))

Başqa bir qaynaq isə öldürüləcəklərin -yetkinlik çağına çatmış olsun olmasın fərqinə varmadan- necə təyin olunduğunu izah edir:

Attiyah əl-Qurazi belə demişdir: "Mən Beni Kureyza məhbusları arasındaydım. Bizi araşdırdılar və aramızdan kasık tükü olanlar öldürüldü, olmayanlar sağ buraxıldı. Mən hələ tükü olmayanlardandım. (ABi Dawud 38:4390)

Əvvəldən də göstərdiyimiz kimi, Məhəmməd Sadın hökmünün Allahın qanunları çərçivəsində uyğun olduğu bəyanında oldu. Bu səbəblə müsəlmanlar gərəksiz yerə Tövrata atifdə ol/tapılmağı buraxmalı və öz peyğəmbərləri Məhəmmədin Sadın hökmünü alqışlayaraq təsdiqlədiyinə sıxlaşmalı.

Son olaraq, Müsəlmanlar üçün sonsuza qədər mükəmməl nümunə , (İnsanı Kamil) olan Məhəmmədin Beni Kureyza Yəhudilərini əhatə etmədən onlarla necə ünsiyyət qurduğunu öyrənmək maraqlı ola bilər. Qaynaqlar özləri danışsın:

Allahın elçisi onların qalalarına yaxınlaşınca belə dedi "Sizi meymunların qardaşları…, Allah sizi alçaq edib intiqamını üzərinizəmi saldı?" Beni Kureyzalılar cavablandırdı: "Ey Məhəmməd, sən vəhşi bir insan deyilsən." (Ibn Ishak: 684)

Yenə səhih yığmalardan:

Əl-Bara belə demişdir "Kureyzanın əhatə etmə günündə, Allahın elçisi Xüsusiyyətin min Thabitə deyər ‘Onlara şeirlərinlə acı çəkdir, Cəbrayıl səninlə' dedi." (Səhih Buxari 5:59:449)

Çarəsiz insanlara "meymunların qardaşları" sözləriylə acı çəkdirmək və təqibçilərini eyni şeyi etmələri üçün təhrik etmək "Allahın peyğəmbəri " üçün nə dərəcə uyğun bir hərəkətdir? Üstəlik bu təhqirləri əhatə etmədən əvvəl söylədiyini ifadə etməyə ehtiyac varmı naməlumdur.

Nəticə

Müsəlmanlar bu cinayəti haqlı çıxarmaq üçün bir çox apolojetik arqument ortaya atır. İstifadə etdikləri ən məşhur arqument Beni Kureyzanın sözdə xəyanətidir. Hər hansı bir xəyanətin Xəndək döyüşündə İslamı tarixə basdıracağı düşünülsə bu sözdə xəyanət arqumentinin qüsurları açıqda ortaya çıxır.

Tesnim (özləri təhrif edildiyinə inandıqları dini kitabə) və işə çox sonradan daxil olan Sad min Muaz istifadə edilərək ortaya atdıqları bəhanələr tənqidə məruz buraxıldığında ayaqda qala bilmir. Çünki Məhəmməd bu qəbiləni hakim Sad min Muaz dəvət edilmədən əvvəl sahilimdən keçirməyi planlamışdı.

Hətta Sad hökmünü açıqladıqdan sonra, qaçaraq ondan yana tərəf alıb, bu hökmün Allahın da hökmü olduğunu eşitdirən adam Məhəmməd idi. Bütün bu vəziyyətləri işin içinə daxil etdiyimizdə, bu hadisəni müdafiə etmək üçün ortaya sürtülə biləcək etibarlı bir arqument yoxdur. Bu hadisədən sonra Ərəbistanda Beni Kureyza adında bir qəbilə olmamışdır…

İstinadlar