Olamning Qurondagi manzarasi

Ushbu maqolada Quronda olam qanday tushuntirilgani yoritiladi.

Kirish

Fizik olamning Qurondagi manzarasi qadimgi Yaqin Sharq va unga qo'shni mintaqalar - yunon va rumliklarning borliq haqidagi bilim va tushunchalaridan kam bo'lsa kam-ki, ortiq emas. U davrga kelib ayrim madaniyatlar Yer sayyorasi sharsimon ekanligini tushunib yetgan bo'lsa, Quronda «Yer - tekis» deyiladi.

Ba'zi fikrlarga binoan qadimgi diniy manbalarni so'zma-so'z qabul qilish shart emas, ayrim qismlarini ko'chma ma'noda tushunish mumkin. Biroq musulmonlarning aksariyati bunday fikrlamay, Quronni xudoning aynan so'zi, deb ishonishadi. Bu maqolada esa Quronni xudodan kelgan, deb emas, balki Muhammadning so'zlari, deb qabul qilinadi va Muhammadning olam haqidagi tushunchasi ko'rsatiladi.

Quron kosmologiyasi (koinotshunoslik)

Osmonlar va Yer

Quron kosmologiyasi haqida yozishni islomiy olamning nihoyatda kichkina va sodda ekanligini eslatishdan boshlash lozim. Quronga binoan olam atigi ikki qism: yer va kengligi shu Yerga teng osmondan iborat.

Islomda zamonaviy odamlar biladigan boshqa astronomik qamrovlar yo'q. Quronda yulduz tizimlari, galaktikalar, vakuum degan narsalar haqida yozilmagan. Yerning koinotdagi ba'zi boshqa jismlar kabi sayyora, Quyoshning esa boshqa yulduzlar kabi bir yulduz ekani haqida hech nima deyilmaydi. Quron kosmologiyasi asosan qurollanmagan ko'z bilan ko'rinadigan osmon jismlari bilan chegaralangan; qadimgilar ko'ra olmagan jismlarni tasvirlashda esa qattiq yanglishadi.

Yaratilish zamirida «osmonlar va yer» yotishi Quronda takror va takror eslatiladi, bu ikki narsaning «ajratilishi» esa Allohning butun olamni qanday yaratganini körsatish uchun ishlatiladi.

Bu ikki joyning favquloddaligiga takroran urg'u beriladi. Bu ikki joydan boshqa joy eslatilmaydi. Quron mualliflari Allohning hamma narsadan boxabarligini bildirish uchun «yeru osmon» iborasini takror va takror ishlatib o'sha davrning ilmsiz sodda odamlarini ishontirishga urinadi va go'yoki butun olam shulardangina iborat ekaniga ishora qilishadi.

«Osmonlar va yer» shuningdek ichida butun olamni saqlaydigan «idish» kabi tasvirlanadi. Hamma narsa osmon va yer orasida joylashgan.

Ajablanarli emas-ki, ushbu «osmon va yer orasidagi» fazo yerda turgan odamning (har doim ham to'g'ri emas) nuqtai nazaridan tushuntirilgan. Atrofga qaraganda - Yer tekis ko'rinadi; ufq esa kuzatuvchi tekis disk markazida turganidek taassurot qoldiradi. Tepaga qaralsa, osmon gardishi ufqqa o'rnatilgan qattiq ko'k gumbazdek tuyuladi. Quronda ham aynan shu taassurot tasvirlangan.

Quronda Alloh osmonu yerni yaratayotganida, avval yerdan boshlagani ochiq aytiladi.

Va

Shunday qilib islomiy olamning asosini ko'rdik. Yer - tekis disk, osmon esa - ustma-ust yetti qattiq gumbaz. Quyida bularni batafsil ko'rib chiqamiz.

Osmonlar va u yerda yashovchilar

Yerdan qaralganda, eng ichki osmon gumbazi tepaga o'rlaydi, Quronda bu osmon aslida asosi yer diski bo'lgan yettita konsentrik gumbazdan iboratligi aytiladi.

Bu yetti osmon qattiq jismlardir; buni bir necha yo'l bilan ko'rsatish mumkin. Boshlanishiga shuni aytish mumkin: osmonlar himoyalash (tom kabi) va saqlash uchun to'siq sifatida xizmat qiladi.

Bu tomning himoyalovchi ekani bunga o'xshash oyatlarda eslatiladi:

Ularning qattiq ekanligi esa osmonlarning qulashi va yerda yashovchilarni jarohatlashi mumkinligi bilan tushuntiriladi.

Hatto osmonlarga narvon qo'yib chiqish mumkin.

Va nihoyat, osmonlar og'ir bo'lib, jismoniy tayanchga ehtiyoj sezadi. Ayrim musulmonlarning iddaolariga qarshi o'laroq, Quron shunday tayanchlar kerakligini tan oladi, biroq ular ko'zga ko'rinmas, deydi.

Mualliflar bu yerda osmonlar qandaydir tayanchga muhtojligi shundoq ham ayon ekanligini qabul qilishmoqda. Lekin ular bu tayanchlarning ko'rinmas ekanligiga urg'u berishyapti, ularning yo'qligiga emas.

Quronda shuningdek eng tashqi osmon chuqurligi bir-biriga qo'shni osmonlar orasidagi masofaga teng dengiz ostida yotishi yoziladi. Allohning "taxti" (arshi) bu suv ustida bo'lgan.

Lekin Quronda galaktika, kvazar, klaster yoki vakuum haqida biror gap yo'q. Shunchaki suv, taxt va Allohning o'zi mavjud, xolos.

Har bir osmon haqidagi ma'lumotlarni Muhammadning «tungi sayohati» haqidagi hadislardan (ingl.) topish mumkin. Bu hadislardan qisqacha quyidagilarni keltirish mumkin:

Yetti osmondan har birida ko'p farishtalar va bir necha boshqa jonzotlar yashaydi. Bu osmonlarga qattiq gumbazlarga o'rnatilgan eshiklardan kiriladi, har eshik oldida farishta soqchi turadi, har gumbaz-osmonda payg'ambarlardan biri yashaydi. Masalan, birinchi osmon-gumbazda Muhammad Odam Atoni uchratadi, va (geografiyadan xabari bo'lmagani uchun) Tigris va Yevfrat daryolari manbalarini topadi. Ikkinchi osmon-gumbazda esa Idrisni uchratadi. Xorun to'rtinchi, Ibrohim oltinchi, Muso esa yettinchi osmon-gumbazda topiladi.

Osmon jismlari

Eng yaqin osmon ichida yulduzlar va (aftidan) quyosh va oy joylashgan. Yulduzlarning shu eng yaqin osmon ichidaligi Quronda ochiq-oydin yoziladi.

Yulduzlar aslida kattaligi Quyoshdek yoki undan ham ulkan, hamda uzoqroq jismlar bo'lishi mumkinligi Quron mualliflari nazaridan chetda qolgan.

Quyosh va Oy

Quyosh va oy haqida nisbatan kam ma'lumot beriladi. Joylashuvi haqida faqat ularning yetti osmonda ekanligi aytiladi.

Bu ikki jism (boshqa yulduz va sayyoralar) bilan birgalikda qattiq osmon gumbazlarida chizib qo'yilgan yo'llarida suzib yuradi.

Va kun oxiriga kelib, quyosh (ehtimol oy va yulduzlar ham) yassi yer diskining g'arbiy chekkasidagi suv to'la teshiklardan o'tadi.

Yer diski ustida yashovchi odamlar ko'zidan yiroqlashgach, ular to'xtab, tunni qarorgohda o'tkazadi.

Tunda quyosh tongda yana odamlar ko'ziga tushish uchun Allohdan ruxsat so'rashi kerak (Sahih Bukhari 4:54:421 (ingl.)).

Ruxsat olgach, quyosh yer diskining sharqiy chekkasidan chiqadi. Quyosh chiqishi haqida "loyqa buloq" eslatilmaydi, biroq u yerda ham quyosh botadigan joydagi kabi odamlar yashashi eslatiladi. Qarang: Zul-Qarnayn va Quyosh (ingl.).

Quyosh yoki Oy tutilishi

Quron tutilish haqida tushunchasi yo'qligini namoyon qiladi. Hadislarda Muhammad butun umri davomida faqat bitta Quyosh tutilishini ko'rganini, bu manzara uni qo'rqitib, taqvosini oshirgani haqida yoziladi. Lekin Quron faqat Oy tutilishi haqida yozadi, u ham qiyomat kuni ro'y berar emish.

Aslida Quron tutilishlarning iloji yo'qligi haqidagi xulosaga olib keladi.

Quyosh tutilishi uchun Quyosh va Oy (Yerdan qaralganda) bir-biriga «yetib olishi» kerak. Biroq tutilish vaqtida oy ko'rinmaganligi sabab, Quron mualliflari bunga e'tibor qaratishmagan.

Biroq qiyomat haqida gap ketganda Quron (aslida Oy va Quyosh Yerning turli tomonlarida turgan vaqtda sodir bo'luvchi) Oy tutilishi Quyosh va Oy «birlashtirilgan» paytda ro'y beradi, deydi.

Quyosh va Oyning «birlashtirilgani» haqidagi oyatlardan nafaqat bu jismlarning bir-biriga «yetib olishi» faqat qiyomat kunida bo'lishi, balki Quron mualliflarining Quyosh va Oy kattaligi bir xil, deb o'ylashganidan ham xabar beradi. Aslida ularning hajmi teng emas, bu ularning Yergacha masofalari har xil ekanligidan kelib chiqqan illuziyadir.

Kecha va kunduz

Quron mualliflari Quyosh va Oy tutilishlarni faqatgina boshdan kechirmay, aslida ularga sababchiligini bilishmaganidek, kecha va kunduz almashinishiga ham Quyosh va Yerning o'z o'qi atrofida aylanishi sababchiligini bilishmagan. Quronda kecha shunchaki kunduzning yo'qligi emas. Kecha va kunduz Alloh yaratgan maxsus mohiyat, vujud bo'lib, ular osmon jismlaridan mustaqil ravishda o'zaro hayot kechiradi.

Kunduz va kecha Quyosh, Oy yoki boshqa biror osmon jismidan mustaqil xilqatligi ayon qilinadi. Bir oyatda birga eslatilishiga qaramay, kecha va kunduz Quyoshdan mustaqil ko'rsatilib, bularga aslida Quyosh sababchiligi e'tiborga olinmaydi.

Shunday qilib Quyosh kunduz va kechaga sababchi emas ekan, uning ikki asosiy osmon chirog'idan biri bo'lishidan boshqa yana qanday vazifasi bor?

Ma'lum bo'lishicha, bu jismlarning vazifasi vaqt va taqvimni belgilash ekan.

Yulduzlar, sayyoralar va meteorlar

Quron tarjimalaridan uning mualliflari yulduz va sayyoralarni bir-biridan farqlay olgani yoki olmagani aniq emas, chunki bir so'z ham unday, ham bunday tarjima qilingan. Lekin qadimda odamlar sayyoralarni yulduzlardan farqlashganini (sayyoralar harakati sezilarli) nazarda tutib, ilk musulmonlar ham ularning farqiga borishgan, deb taxmin qilamiz.

Biroq yulduzlarning yaqin joylashgan kichkina jismlar ekani haqidagi xato ishonch nafaqat ularning eng ichki gumbazda joylashgani haqidagi tasavvurda namoyon bo'ladi. Boshqa qadimgi odamlar kabi, Quron mualliflari ham meteorlarni «qulayotgan yulduzlar» deb o'ylashgan. Ustiga ustak, arablarning harbiy fikrlashiga binoan, ular maqsadsiz qulamaydi. Ularning shayton va jinlarga qarshi qurol ekanligi aytiladi.

Bu osmonlarni himoyalash vositasi ekan.

Yer va unda yashovchilar

Quron mualliflari Yer tabiatini tasvirlashga osmonlarga ajratilganidan kamroq diqqat qaratishgan, chunki Yer tabiati unda yashovchi odamlar uchun nisbatan ayonroq edi. Biroq berilgan izohlar bizni rad etilmas xulosalarga olib keladi.

Birinchi va muhim xulosa Yerning yassiligidir. Quron mualliflari «yoyiq» ma'nosini berish uchun arablar «gilam» to'shashni bildiradigan so'zni qo'llashadi.

Bundan tashqari Quronda agar manzarani to'suvchi tog'lar bo'lmaganida, Yerning tekisligi naqadar ayon bo'lishiga urg'u beriladi.

Yana gilamni surib yoki bukib yubormaslik uchun qoziq qoqilganidek, Yerga tog'lar qoziq qilib qoqilgani yoziladi.

Islom kosmologiyasining noaniq tomoni Quronning yetti osmon kabi yetti yer ham borligini hech qanday izohsiz eslatishidir:

Osmonlarning yetti konsentrik gumbazi umuman olganda sodda bo'lsa, yetti yerni tasavvur qilish qiyinroqdir. Quronda bu haqida «samodan tushadigan» va «unga kötariladigan» narsalar bo'lganidek, «yerga kiradigan» va «undan chiqadigan» narsalar borligi bilan shunday ishora qilinadi.

Bu yetti yer tangalar taxlami kabi bir-birining ustiga taxlangani xulosasiga olib keladi. Bu xulosa yana bir kosmologik boshqotirmani yechishga yordam qiladi.

Jannat va do'zax qayerda?

Islom kosmologiyasi jannat va do'zax borasida nasriy bo'lib, ularni osmonlar va yerdan iborat koinot ichiga soladi. Muhammadning «tungi sayohati» yetti osmonning har birida o'tib ketgan va jannatda yashayotgan payg'ambarlar bilan ishg'ol ekanligini ko'rsatadi. Bu Quronda berilgan jannat hajmiga mos keladi.

Agar osmonlarda (jumladan yettinchi va eng kattasida ham) jannatda yashovchilar istiqomat qilsa, jannat kengligi osmonlar va yer kengligi bilan bir xildir.

Va agar jannat birinchi osmon tepasida ekanligidan, do'zaxning birinchi yer ostida ekanligi, yetti yer orasidagi fazoni to'ldirib turishi kelib chiqadi. Bu do'zaxning butunlay yopiq joy qilib tasvirlanishiga mos keladi.

Do'zax zindon sifatida tasvirlanadi.

Quronning Yusufali va Shakir tarjimalarida kuzatuvchi do'zaxda yashovchilarni ko'rishi uchun «pastga qarashi» kerakligi aytiladi (Quran 37:55 (ingl.)).

Shunday qilib islomiy olamni o'rgandik.

Xulosa

Quron ilmiy kitob emas. Olam tuzilishi haqida maktab darsligi Qurondan ko'proq va aniqroq axborot beradi.

Quronda ochiq qilib, «olam shunday tuzilgan,» deyilmasa ham, undagi ishoralardan yuqoridagi manzara kelib chiqadi. Bu manzara olam haqida 7-asr Arabistonida tarqalgan mifologik qarashlarga mos kelishi ajablanarli emas.

Qurondagi butun olam yer va uning ustiga o'rnatilgan gumbazlardangina iborat tor joydir. Galaktikalar, yulduz tizimlar, kosmik fazo degan qamrovlar yo'q.

Yer ustma-ust taxlangan yetti yassi diskdan, osmon esa bir-biriga kiydirilgan yetti gumbazdan iborat. Quyosh, Oy, yulduz va sayyoralar kabi osmon jismlari esa mayda chiroqlar bo'lib, eng ichki gumbazga taqilgan. Quyosh loyqa suvga tushib, yer ostiga kirib ketsa, Allohdan ertaga yana qaytib chiqishga ruxsat so'raydi. Jannat tepadagi gumbazlarda, do'zax esa yer ostida joylashgan.

Va bularning bari ustida Allohning taxti turgan kosmik dengiz ostida yotar ekan.

Qarang

• O'zbekcha maqolalar (Articles in Uzbek)

Ingliz tilida

• Cosmology - A hub page that leads to other articles related to Cosmology
• Qur'an Explains the Universe - Muslim article

Tarjimalar

• Bu sahifa shuningdek bu tillarda ham mavjud: inglizcha. Boshqa tillar uchun chapdagi panelga qarang.